Kızlan'daki Buror Teraslarında bir Gezinti

Datça Orman İşletme Şefliği'nin bir önceki orman şefimiz Uğur beyin çabaları ile Datça'da giriştiği dev teraslama ve fidan dikim projesinden daha önceki Yağmur Hendekleri yazımızda bahsetmiştik. Yeni şefimiz Saner beyin de aynı hızda devam ettirdiği bu proje meyvelerini vermeye başladı. Geçirdiğimiz oldukça yağışlı kış mevsiminin ardından Kızlan tarafındaki hendeklerin ne durumda olduğuna bakmaya gittik.

Büyük bir sevinçle bitkilerin çoğunun tutmuş olduğunu ve güzel bir gelişim gösterdiklerini gördük. Özellikle keçiboynuzu ve biberiyeler gayet iyi görünüyorlar. Hatta ormancıların yaza hazırlık için fidanların diplerini çapalamaya başladıklarını gördük. Kurak mevsime girerken fidanlar için çok hayati bir destek!

Bir grup gönüllü fidanların Reşadiye tarafındaki durumlarını görmek ve çapalama işine destek olmak için 2 Mayıs Perşembe günü buluşuyoruz. Bu etkinliğin Facebook duyurusuna buradan ulaşabilirsiniz, sizleri de bekliyoruz.

Başta orman şefimiz Saner bey ve projeyi başlatan bir önceki orman şefimiz Uğur bey olmak üzere tüm Datça Orman İşletme Şefliği çalışanlarına en içten teşekkürlerimiz ile sizlere fidanlarımızdan 2019 Nisan ayı sonu itibarı ile birkaç fotoğraf sunuyoruz:

Oldukça zorlu, neredeyse topraksız hendekte büyüyen fidanlar

Dibi çapalanmış ve güzel gelişmiş bir keçiboynuzu

Köye bakan eşyükseltideki teraslar birer yağmur hendeği görevi görüyor

Keçiboynuzu fidanı 

Güneydoğuya bakan teraslar

Aynı bölgedeki teraslar, başka bir açıdan

Batıya bakan teraslar

Yağmur Hendekleri (Buror Terasları)

Datça'daki sınırlı su kaynaklarımızı iyileştirmek için yağmur suyu hasadı tekniklerine göz attığımız yazı dizimizin son bölümünde Yağmur Hendeklerini inceleyeceğiz. Önceki yazıları okumuş olanların hatırlayacağı gibi ilk yazıda yağmur hasadı yapmanın Datça açısından neden bir zorunluluk olduğunu tartışmış, ikinci yazıda Datça'da kullanabileceğimiz tekniklere bir giriş yapmıştık. Bu bölümleri kaçırmış olabilecekler için kısa bir hatırlama yapalım:

Yağmurun yılın sadece birkaç ayına sıkıştığı ve oldukça sert bir şekilde yağdığı Datça'da coğrafyanın da etkisi ile yağmur suyu, hızla denize akıyor. Toprağa süzülemeden hızla vadilere yönleniyor. Yukarılar susuz kalırken aşağılarda su sel olup zarar veriyor, yolları, evleri, tarlaları basıyor.

Suyu yavaşlatıp yayarak toprağa süzülmesini sağlamak için incelediğimiz  ilk teknik sel kapanları uygulaması idi.

İncelediğimiz ikinci teknik olan Keyline tekniğinde ise suyu fazla ıslak bölgelerden kuru yerlere yönlendirerek hem toprağa dengeli bir şekilde süzülmesini sağlamak hem de fazla sulu yerlerdeki zararı önlemek amacı ile güçlü traktör veya iş makineleri kullanarak yüzey akışını nasıl toprak tarafından emilir hale getirebileceğimizi tartışmıştık.

Bugünkü yazımızda inceleyeceğimiz teknik yağmur suyu hendekleri. Orman teşkilatının giderek daha yaygın bir şekilde kullandığı, mevcut bitki örtüsüne olabildiğince az zarar vererek eşyükseltide ağaç dikim amacı ile açtığı teraslar da aslında birer yağmur hendeği görevi gördüğünden ve Datça'da geniş bir uygulaması olduğundan, yağmur hendeklerine bazen Buror terasları olarak da değineceğiz. Türkiye'nin farklı şehirlerinde bu dikim tekniğinin farklı isimleri de var ancak yaygın olarak kullanılanlardan biri Bursa Orman'dan esinlenilmiş Buror ismi ve Datça Orman İşletme Şefliği de bu ismi kullanıyor.

Yağmur hendekleri, Datça'nın zorlu coğrafyası düşünüldüğünde geniş ölçekte yağmur hasadı yapabilmek için belki en uygun teknik. Birçok kez tekrarladığımız gibi şiddetli yağışların toprak tarafından emilemeden hızla yüzey akışına dönüştüğü bölgemizde eşyükselti eğrisi boyunca açılan yağmur hendekleri, yüzeyden akan suyu içlerinde toplayarak çok kısa bir süre için (toprağın niteliğine göre bir kaç saat veya birkaç gün) ince uzun göletler haline geliyorlar. Ancak amaç suyu bir gölet gibi biriktirmek değil, geçirimli hendek tabanından olabildiğince çabuk, toprağın derinliklerine doğru yollamak. Böylece güneşin buharlaştırıcı etkisinden uzaklaştırırken, suyu bitki köklerinin istediği yerde biriktirmek.

Brad Lancaster'ın Yağmur Suyu Hasadı (Rainwater Harvesting for Drylands and Beyond) kitabında yağmur hendekleri şöyle anlatılıyor:

Arazinin eğimine dik, eş yükseltide yapılmış toprak yapısıdır. %33 (3:1 veya 19 derece) eğime kadar yapılabilir. Eğimden akan suyu eş yükseltideki çukurda toplar ve süzülerek suyu tutmak üzere yükseltilmiş toprak setlere dikilmiş olan ya da dikilmesi planlanan bitkileri destekler. Su tutucu yükseltiler çukurdan çıkarılan toprakla ya da çalı çırpı, taş gibi malzemelerle yapılır. Hem hendek  hem de yükselti suyu toplamamıza yardım eder. Hendeğin derinliği hem toprak yapısına hem de maksimum yağış miktarına göre ayarlanır. Bu strateji drenaj yolları için uygun değildir.

Yüzey akışı tutularak toprağa emdiriliyor

Yükselti aynı zamanda yol olarak kullanılıyor

Yüzey suyunu yakalamak istediğimiz bir bölgede A terazisi, hortum terazisi veya çeşitli ölçüm aletleri ile eşyükselti eğrisinin yerini belirledikten sonra kazılacak hendeğin boyutlarına göre bir bel yardımıyla veya bir iş makinesi ile hendek kazılmaya başlanır ve çıkarılan toprak hendeğin eğime göre alt tarafına yığılır. Böylece aşağıya doğru akan suyun önünde bir set oluşturulmuş olur. 

Kepçe tarafından kazılan toprak, hendeğin alt tarafına yığılıyor.

Yağmur hendeklerini kazarken birkaç konu oldukça önemli. Öncelikle yağmurun şiddetli olduğu zamanlarda hendekte biriken suyun sonunda taşacağını hesap etmek gerek. Taşan suyun zarar vermemesi için uygun taşarlar (savaklar) yerleştirilmeli. Bunlar arazinin en az eğimli yerlerine denk getirilmeli ve üzerleri bitki örtüsü ile kaplanmış olmalı ki taşan su yarılmalara ve erozyona neden olmasın. Taşarlarda özellikle mevcut toprağın kazılıp gevşetilmemesi gerekir. Eğer seri halde birden fazla hendek kullanılıyorsa üst kottaki  hendekten taşan su, bir alttaki hendeğe yönlendirilmeli.

Fazla su savaktan taşarak eğimsiz bölgeye yayılıyor

İkinci bir önemli nokta da hendeğin biçimi. Eğer duvarlar çok dik olursa hendeğin içine akan su duvarlarda kopma ve göçmelere neden olur. Bu yüzden U şekli yerine oldukça geniş bir V şekli tercih edilmelidir.

Hendeklerin çok daha büyük bir ölçekte nasıl uygulandığını görmek için Datça Orman İşletme Şefliğinin Reşadiye ve Kızlan'da 7000 dönümlük bir alanda gerçekleştirdiği buror teraslama ve fidan dikim projesinin videosunu mutlaka izlemenizi öneririz.

AB-TÜRKİYE SİVİL TOPLUM DİYALOĞU PROGRAMI çerçevesinde hazırlanan
YAĞMUR HASADI UYGULAMALARINA GİRİŞ REHBERİ:
İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNE UYUM KAPSAMINDA BİR ÇÖZÜM ÖNERİSİ raporunun yağmur hendekleri ile ilgili kısmını aşağıya aldık. Yazının tamamına buradan erişebilirsiniz.


Toprak tutucu ve erozyonu önleyici bitkilendirmeyi desteklemek amacıyla yağmur suyuyla oluşan yüzey akışını toplayarak yer altına sızdırmak için mevcut toprağı kazarak tepe ve çukur oluşturma yöntemidir (Şekil 7). Eğimi 3:1, 18 derece ya da %32.5’e kadar olan alanlarda uygulanır, düz alanda uygulanmaz. Yoğun yağışlarda hendeğin bozulmaması ve fazla suyu drene edebilmesi için savak uygulanmalıdır.





İki çeşit hendek vardır (Şekil 8):

• Bumerang hendekler, suyu mevcuttaki ya da dikilmesi planlanan bitkiye yönlendirerek toprağı tutmayı hedefler.
• Eş yükselti hendeği, eş yükselti eğrisi boyunca tepeyi baştanbaşa saran hendektir.

Öneriler

Hendekler “U” şeklinde değil geniş açılı “V” şeklinde uygulanmalıdır. Aksi takdirde toprak erozyona uğrar.
Çukur kısım asla sıkıştırılmamalıdır. Malçlama, çakıl serme ya da toprağı kabartma gibi işlemlerle su tutma kapasitesi artırılmalıdır.
Mevcuttaki çok yıllık bitkileri; ağaç ve çalıları koruyarak yapılmalıdır.
Ağaç ve çalı dalı ve/veya kütüğü, taş veya arazide bulunan diğer doğal materyallerle uygulanabilir.
Küçük ölçekli yerlerde insan gücüyle uygulanabileceği gibi, büyük ölçekli yerlerde tercihen kepçe, trencher (hendek kazıcı) gibi iş makineleri de kullanılabilir.

Savak nedir?

Hendek, teras veya göletlere aşırı yağış sonucu gelen suyun fazlasının hendek, teras veya göletin set yapısını bozmaması ve taşkına sebep olmaması amacıyla başka yöne aktarılması amacıyla yapılan drenaj sistemidir. Hendek ve teraslarda tümseklerin uzunluğundan aşağıda, toprağın ise yukarısında uygulanır. Göletlerde ise su seviyesinden yüksekte, setin yüksekliğinden alçak kotta uygulanmaktadır.
Savakların zigzag şeklinde yapılması, 3Y (Yavaşlat, Yay, Yedir) kuralına uygun olarak suyun daha çok yayılmasını ve emilmesini sağladığı için tercih edilmelidir.

Yağmur hendekleri veya Datça'da su ile ilgili herhangi bir konuda bizimle bağlantıya geçebilirsiniz: 

e-posta adresimiz: datcadasu1@gmail.com

Datça Kent Konseyi

Su Çalışma Grubu

Serideki bir önceki yazı: Keyline Tekniği

Keyline Tekniği - Suyu Vadiden Sırta Doğru Yönlendirecek Şekilde Toprağı Patlatma

Datça'daki sınırlı su kaynaklarımızı iyileştirmek için yağmur suyu hasadı tekniklerine göz attığımız yazı dizimizin bu bölümünde Keyline sistemini inceleyeceğiz. Önceki yazıları okumuş olanların hatırlayacağı gibi ilk yazıda yağmur hasadı yapmanın Datça açısından neden bir zorunluluk olduğunu tartışmış, ikinci yazıda Datça'da kullanabileceğimiz tekniklere bir giriş yapmıştık. Bu bölümleri kaçırmış olabilecekler için kısa bir hatırlama yapalım:

Yağmurun yılın sadece birkaç ayına sıkıştığı ve oldukça sert bir şekilde yağdığı Datça'da coğrafyanın da etkisi ile yağmur suyu, hızla denize akıyor. Toprağa süzülemeden hızla vadilere yönleniyor. Yukarılar susuz kalırken aşağılarda su sel olup zarar veriyor, yolları, evleri, tarlaları basıyor.

Suyu yavaşlatıp yayarak toprağa süzülmesini sağlamak için incelediğimiz  ilk teknik sel kapanları uygulaması idi.

Bu yazıda inceleyeceğimiz Keyline tekniğinde ise suyu fazla ıslak bölgelerden kuru yerlere yönlendirerek hem toprağa dengeli bir şekilde süzülmesini sağlamak hem de fazla sulu yerlerdeki zararı önlemek amacı ile güçlü traktör veya iş makineleri kullanarak yüzey akışını nasıl toprak tarafından emilir hale getirebileceğimizi tartışacağız.

Keyline tekniği Avustralyalı P.A Yeomans'ın 1950'lerde geliştirdiği bir tekniktir. (Bu teknik ile ilgili daha detaylı bilgi için yazının sonundaki kaynaklara başvurabilirsiniz.) Tekniğin temelini oluşturan keypoint ya da keyline kelimelerinin net bir türkçe karşılığı olmadığından bu yazıda bu kavramları "anahtar" sözcüğü ile açıklamaya çalıştık. Ancak önemini vurgulayacak şekilde "kilit" sözcüğü de kullanılabilirdi.

Bir maden mühendisi olan P.A Yeomans, pek çok bölgesinde susuzluğun en az Datça kadar şiddetli olduğu Avustralya'da özellikle çiftçilerin susuzluk ve erozyon sorununa çare bulmak için 1950'lerin başlarında Keyline tekniğini geliştirir. Bunun ilk ve en etkileyici uygulamasını da kendi çiftliğinde (Yobarnie) yapar. Tekniğin amacı bir taraftan susuzluğa çare olurken bir taraftan da verimli toprak yaratılmasına ve korunmasına yardım etmektir. Yeomans, oldukça az yağış alan bir bölgede olmasına rağmen, kendi çiftliğindeki uygulamalar ile kuraklığa ve sele karşı bir çiftliğin dayanıklılığının nasıl artırılacağını ve bunu yaparken verimli toprak oluşumunu sağlayarak çiftliğin verimliliğinin nasıl artırılabileceğini göstermiştir.

Keyline planlama tekniği arazinin doğal topoğrafyasını ve yağışı gözönünde bulundurarak araziye göletler, sulama alanları, yollar, çitler, yapılar, ağaç bantları gibi elemanların en mantıklı bir şekilde nasıl yerleştirilebileceğini gösterir. Ayrıca toprağın hızla verimli bir hale dönüştürülmesi için çeşitli yöntemler tanımlar.

Bu yazıda, oldukça kapsamlı bir planlama sistemi olan Keyline yaklaşımının su tutma ve toprağı zenginleştirme kısmına odaklanacağız.

Yeomans, yağmur sonrası suyun sırtlardan vadilere doğru çoğalarak aktığını ve bunun bölgede ya susuz yüksek alanlar ya da suyun fazla olduğu alçak bölgeler yarattığını görüyor. Vadilerin, arazinin ihtiyaç duyduğu suyu hızla araziden uzağa tahliye ettiğini farkediyor.   

Şekil1 - Su sırttan vadiye en kısa yoldan akıyor ve vadiye doğru inerken etraftaki akışla birleşerek çoğalıyor. (Kaynak: 1)

İkinci bir gözlemi de makineler tarafından işlenen tarım arazilerinde veya toprak yapısının sıkışık olduğu bölgelerde suyun toprağın derinliklerine süzülemediği ve bitkilerin de derin kök yapıları oluşturamadığı. Kökler derine inemeyince organik madde ve aerobik yaşamın da toprağın derinlerine doğru ilerlemesi ve toprağın verimini artırması mümkün olmuyor. Bunun üzerine suyu bir taraftan araziye daha dengeli dağıtırken, bir taraftan da toprağın suyu emme kapasitesini artıracak bir toprak işleme tekniği geliştiriyor.

Tekniğin temelinde arazinin riper denen derin dip patlatıcılarla kabaca 1 metre aralıkla işlenmesi yatıyor. Ancak klasik pullukla toprağı altüst ederek sürmek yerine dip patlatıcılar yüzeyi fazla etkilemeden ve mevcut bitki örtüsüne fazla zarar vermeden toprak yüzeyinin altındaki sıkışık ve az geçirimli tabakayı parçalıyor. Bir fikir vermesi için internetten bir örnek resim aşağıda görülmektedir.

Şekil 2 - Traktörün arkasına takılan 3'lü dip patlatan

Bu sürme biçimi aslında tarımda bilinmeyen bir toprak işleme değil. Yeomans'ın tekniğinin asıl farkı, bu sürmenin arazi topoğrafyasına göre nasıl yapılacağını tanımlaması. Yeomans özel bir şekilde toprak işleme hatlarını belirleyerek bir taraftan geçirimsiz tabakayı kırarken bir taraftan da suyu, fazla su olan vadilerden susuz sırtlara çıkarıyor. 

Bu tekniğin en faydalı olacağı bir senaryoyu düşünelim. Geniş bir arazide biribirini takip eden yumuşak eğimli tepeler ve aralarında vadiler var. Diyelim ki bu arazi hayvan yetiştiriciliği için mera olarak kullanılıyor ancak toprak susuz ve verimsiz. Her geçen sene bakabileceği hayvan sayısı azalıyor ve toprak giderek daha kötüye gidiyor.

Bu teknikte toprağın zorluğuna göre bir traktörün ya da iş makinesinin arkasına takılan 1 veya daha fazla riper ile toprağı yine duruma göre kabaca 1 metre ara ile dipten patlatıyoruz. Bu işi yaparken vadiden başlayıp komşu sırta doğru ilerliyoruz ancak bu ilerleme sırasında çok küçük bir eğimle aşağıya doğru gidiyoruz. Yani vadide başladığımız nokta, sırtta bitirdiğimiz noktaya göre biraz daha yukarıda. Bu çok önemli bir ayrıntı çünkü bu sayede yüzey akışını yakalayan bu yarıklar, bir taraftan suyu toprağın derinliklerine doğru alırken, bir taraftan da hafif meyil sayesinde suyu vadiden sırta doğru yönlendiriyor. Yeomans, vadilerden sırtlara doğru hafif bir meyille yokuş aşağı sürme hatlarının nasıl belirleneceği ile ilgili çok pratik bir çözüm geliştirmiş. Bu çözümü anlayabilmek için Yeomans'ın topoğrafyayı nasıl kullandığını incelememiz gerekiyor.

Herhangi bir vadide akan su boyunca ya da kuru su yatağı boyunca yukarıya doğru yürüdüğünüzü düşünün. Nispeten hafif bir eğimle tırmanırken bir noktada eğimin dikleşmeye başladığını farkedeceksiniz. Yeomans, tüm tekniğini dayandırdığı arazideki bu özel noktaya anahtar nokta (keypoint) adını veriyor. Suyun topoğrafyayı oluşturucu etkisi özel bir durum yaratıyor. Bu noktanın altındaki, yani daha düşük kottaki bölgelerde vadideki eğim, komşu sırtlardaki eğime göre daha az iken, anahtar noktanın üzerindeki bölgelerde vadideki eğim, komşu sırtlardan daha fazla. Bu özel durum, sürme hatlarını doğru bir şekilde belirlemek için şöyle kullanılıyor:

• İlk olarak vadideki eğimin değiştiği anahtar nokta (keypoint) bulunuyor ve bu noktadan geçen eşyükselti eğrisi ki buna anahtar çizgi (keyline) diyoruz, işaretleniyor. Bu çizgi arazi için çok önemli olduğundan bu işaretleme kalıcı bir şekilde yapılıyor. Kimi zaman tam bu çizgiyi takip eden bir yol, kimi zaman bir çit, kimi zaman da bir sıra ağaç kullanılıyor. Böylece yıllar boyu arazinin anahtar çizgisi bariz bir şekilde görünürlüğünü koruyor.

Bir eşyükselti eğrisinin arazide nereden geçtiğini belirlemenin pek çok yolu var. Bu amaçla kullanılabilecek çeşitli ölçüm cihazlarının yanısıra, A terazi ya da hortum terazisi gibi basit aletler de kullanılabilir. 

• Anahtar çizginin belirlenmesinin ardından riper ile toprağı dipten patlatacak şekilde sürmeye başlanıyor. Ancak buradaki önemli nokta sürme yönünün her zaman anahtar çizgiye paralel olarak belirlendiği. Aşağıdaki resimde "CONTOUR GUIDE LINE" olarak işaretlenen anahtar çizgiden başlayan ve ona paralel giden patlatma çizgileri görülüyor.

Şekil 3 - Anahtar çizgi olarak belirlenen eşyükselti eğrisine paralel olarak yapılan sürme (Kaynak:2)

Aşağıdaki resimde KEYPOINT olarak işaretlenen anahtar noktadan geçen eşyükseltideki anahtar çizgi KEYLINE olarak işaretlenmiş. Bu çizginin hem altında hem de üstünde, anahtar çizgiye paralel patlatma çizgileri ve bu çizgiler üzerindeki su yönü okları görülüyor. Eşyükselti eğrilerinden de anlaşıldığı gibi anahtar noktanın altında vadide eğim azalırken (eşyükseltilerin arası açılıyor) yanlardaki sırtlara doğru eğim daha fazla (eşyükseltiler biribirine yaklaşıyor). Anahtar noktanın üstünde ise durum bunun tam tersi. İşte tam da bu yüzden biribirine paralel sürme çizgileri oklardan da anlaşıldığı gibi suyu vadiden sırtlara doğru yönlendiriyor ve suyun araziye daha dengeli dağılarak emilmesini sağlıyor.

Şekil 4 - Anahtar çizgi olarak belirlenen eşyükselti eğrisine paralel olarak yapılan sürme suyu vadiden sırta doğru taşıyacaktır.

Aşağıdaki çizimde ise hatalı bir uygulama gösterilmiş. Anahtar noktanın hemen altındaki doğru uygulamadan sonra anahtar çizgiye paralelliğe devam etmek yerine bir başka eşyükselti eğrisine paralel sürülmeye başlanmış. Ancak "sadece anahtar çizgiye paralel sürülmeli" kuralı ihlal edildiğinden arazinin topoğrafyası gereği su, vadiden sırta doğru değil sırttan vadiye doğru yönlendirilmiş. Yani istenenin tam tersi bir sonuç ortaya çıkmış.

Şekil 5 - Anahtar çizgiye dışındaki başka bir eşyükselti eğrisine paralel yapılan sürme yanlış sonuçlar doğurur.

Bu tekniğin daha gelişmiş uygulamalarında arazide gölet yerleri belirlenerek, anahtar çizgiye paralel hafif eğimli kanallarla suyu bir göletten diğerine aktararak tüm arazinin su ihtiyacını karşılamak da mümkün.

Şekil 6 -  P.A. Yeomans'ın Yobarnie çiftliğinde göletler

Şekil 6'da Yeomans'ın Yobarnie çiftliğinde göletlerin ne kadar yoğun bir şekilde kullanıldığı görülüyor. Tüm göletler biribirine su aktararak arazideki suyun dengeli bir şekilde dağılmasını sağlıyorlar. Göletlerdeki su, anahtar çizgiye paralel kanallar kullanılarak sulama amaçlı kullanılıyor. Aşağıdaki fotoğraflarda basit brandalar ile suyun istenen yerlerde kanaldan nasıl taşırılarak sulama yapıldığı görülüyor.

 Şekil 7 - Yobarnie çiftliğinde sulama kanalları

Keyline tekniği Datça'da eğimin ve bitki örtüsünün izin verdiği arazilerde, özellikle de badem ve zeytinliklerde gerek suyun süzülmesini artırmak gerekse toprağın verimlileşmesine katkıda bulunarak bitki gelişimini olumlu etkilemek için oldukça düşük maliyetli bir yöntem olarak öne çıkmaktadır. 

Keyline tekniği uygulaması veya Datça'da su ile ilgili herhangi bir konuda bizimle bağlantıya geçebilirsiniz: 
e-posta adresimiz: datcadasu1@gmail.com

Datça Kent Konseyi

Su Çalışma Grubu

Serideki bir sonraki yazı: Yağmur Hendekleri
* Kaynaklar: 

1. THE GEOGRAPHICAL AND TOPOGRAPHICAL BASIS OF KEYLINE Prof J. MacDonald-Holmes, Dean of the Faculty Geography, University of Sydney.
2. PRIORITY ONE Together We Can Beat Global Warming by Allan J. Yeomans 2005